Rayski Ludomił Antoni Korab, pseud. Turek (1892–1977), generał brygady WP, pilot, inżynier. Ur. 28 XII w Krakowie (niektóre źródła podają jako miejsce urodzenia wieś Czasław koło Wieliczki), był synem Teodora, leśnika, powstańca 1863 r., i Józefiny z Syroczyńskich, właścicielki Podolan w ziemi krakowskiej. Ojciec po upadku powstania emigrował do Turcji; podczas wojny turecko-rosyjskiej wstąpił do Legionu Polskiego Sadyka Paszy (Czajkowskiego) i otrzymał nominację na kapitana piechoty. Następnie pracował przy budowie linii kolejowej Konstantynopol–Belgrad. Ok. r. 1890 jako obywatel turecki powrócił do Polski i osiedlił się pod Krakowem.
W l. 1902–3 R. uczył się w gimnazjum realnym w Krakowie, a potem w szkole realnej w Krośnie, gdzie zdał maturę w r. 1909. Po rocznym kursie (1909/10) dla abiturientów w Akademii Handlowej w Krakowie rozpoczął studia na Wydziale Inżynierii Lądowej Politechniki Lwowskiej. Jednocześnie w l. 1912–14 należał do Związku Strzeleckiego i kończył w nim szkołę podoficerską. Dn. 8 VIII 1914 wstąpił do oddziałów strzeleckich Józefa Piłsudskiego i odbył kampanię w 2 kompanii II batalionu 1 p. piechoty Legionów Polskich; brał udział w przeprawie pod Nowym Korczynem i Opatowcem, bitwie pod Laskami i Krzywopłotami. W bitwie pod Łowczówkiem, wówczas w stopniu podchorążego, został ranny. W następstwie wypowiedzenia wojny przez Turcję, R. jako poddany tego państwa został 15 III 1915, wprost ze szpitala w Wiedniu, wysłany do służby w armii tureckiej. We wrześniu ukończył szkołę oficerską w Maltepe i jako chorąży pełnił służbę w lotnictwie tureckim walcząc nad Dardanelami jako obserwator. Dwukrotnie ranny w walkach powietrznych, po wyleczeniu i rekonwalescencji odbył kurs pilotażu w szkole lotniczej. Pracowitością i odwagą wybił się w krótkim czasie, otrzymując wiele pochwał i odznaczeń. W jesieni 1918 awansował na porucznika. Po zakończeniu wojny i demobilizacji armii tureckiej, zwolniony 2 XII t.r., w styczniu 1919 wstąpił do oddziału lotniczego organizującej się w Odessie 4 Dywizji Strzelców gen. Lucjana Żeligowskiego, gdzie pełnił służbę pilota. W czerwcu t.r. na naprawionym własnoręcznie samolocie przeleciał do Lwowa przynosząc wiadomość o pochodzie dywizji gen. Żeligowskiego. Odtąd dowodził najpierw 10 eskadrą lotniczą, a od października t. r. 7 Eskadrą Lotniczą im. Kościuszki w brawurowych atakach w Galicji Wschodniej. Za działalność R-ego w 4 Dyw. Strzelców i samodzielne dowodzenie 10 eskadrą lotniczą, gen. Żeligowski 19 VII 1919 prosił ministra spraw wojskowych o awans w drodze wyjątku. Prośba ta nie była rozpatrywana i dopiero kolejny wniosek z 2 II 1920 uwzględniono, awansując R-ego z dn. 9 IX t.r. na majora. Od 8 III 1920 został komendantem Wyższej Szkoły Pilotów w Ławicy pod Poznaniem. Tam w kwietniu t.r. zorganizował 21 eskadrę bombową, z którą został skierowany na front. Od 20 VIII t.r. do 15 III 1921 dowodził III dywizjonem lotniczym pozostającym w składzie 6 Armii. W czasie ofensywy kijowskiej i bitwy warszawskiej zdobył sobie sławę najlepszego polskiego lotnika bombowego.
Od 19 V 1921 R. przeszedł na stanowisko szefa sekcji II w Departamencie IV Żeglugi Powietrznej Min. Spraw Wojskowych (MSWojsk.), po czym od 11 IX t. r. został pomocnikiem (zastępcą) szefa tegoż Departamentu. W r. 1922 ukończył rozpoczęte przed wojną światową studia na Politechnice Lwowskiej i uzyskał dyplom inżyniera dróg i mostów. W dn. 8 VI t.r. awansował na podpułkownika, a z dn. 15 VIII 1924 na pułkownika. W okresie od 1 XI 1924 do 15 X 1925 był słuchaczem kursu doszkolenia w Wyższej Szkole Wojennej. Dyrektor nauk tej uczelni gen. L. Faury stwierdził w swojej opinii, że R. odznaczał się pracowitością i poczynił duże postępy.
W r. 1922 R. brał udział w międzynarodowych zawodach w Zurychu i w locie okrężnym nad Alpami na samolocie «Bréguet XIV» zajął czwarte miejsce. We wrześniu 1925 na samolocie «Bréguet XIX» przeleciał po trasie: Paryż–Madryt–Casablanca–Tunis–Konstantynopol–Warszawa. Podczas swej służby w WP wypróbowywał osobiście nowo wprowadzane do eskadr samoloty i spadochrony. Pilotował pierwszy w Polsce dwumotorowy bombowiec «Gotha».
W r. 1925 R. odbył kurs informacyjny dla pułkowników i generałów w Wersalu. Dn. 16 X t. r., wówczas już jako pułkownik Sztabu Generalnego, mianowany został szefem samodzielnego referatu lotnictwa Oddziału IIIa (operacyjnego) w Biurze Ścisłej Rady Wojennej i pozostawał na tym stanowisku prawie przez siedem miesięcy. Dn. 6 V 1926 otrzymał nominację na pełniącego obowiązki szefa Departamentu Lotnictwa MSWojsk., a po roku piastowania tego stanowiska (z wyjątkiem dni 12–14 V 1926, kiedy szefem Departamentu był gen. Włodzimierz Zagórski) szefem tego Departamentu. R. był rzecznikiem rozbudowy lotnictwa w oparciu o własne konstrukcje i przemysł, inicjatorem budowy Państwowych Zakładów Lotniczych i wstrzymania zakupów sprzętu we Francji. Przeciwstawiał się polityce «Francopolu» – spółki hamującej rozwój polskiego lotnictwa i «Aerolotu» – ekspozytury niemieckich biur lotniczych w Polsce. W r. 1931 I wiceminister spraw wojskowych, gen. Kazimierz Fabrycy, opiniując R-ego zaznaczał, że jako szef Departamentu stał się bardziej doświadczony w pracy i znacznie obiektywniej oceniał ludzi. Jednocześnie wspomniał o oszczerczych i niesprawiedliwych na niego napaściach publicznych. W r. 1932 R. ukończył Centrum Wyższych Studiów Wojskowych. W r. 1933 złożył wizytę w Związku Radzieckim, a w grudniu 1937 w Niemczech, gdzie pokazywano mu samoloty wojskowe i zakłady przemysłu lotniczego. Z dn. 1 I 1934 został mianowany generałem brygady. Dn. 8 VIII 1936, po reorganizacji władz lotniczych, został dowódcą lotnictwa MSWojsk. i funkcję tę sprawował do połowy marca 1939. Po przedłożeniu min. spraw wojskowych gen. Tadeuszowi Kasprzyckiemu raportu, w którym domagał się wzmożenia produkcji lotniczego przemysłu wojennego do maksimum albo zwolnienia go ze stanowiska dowódcy, oddany został do dyspozycji wiceministra spraw wojskowych. Od 16 VI t.r., stojąc na czele misji wojskowej, prowadził w Londynie rozmowy w sprawie przyznania pożyczki oraz zakupu materiałów wojennych. Pertraktacje te nie dały wyników. Po powrocie do kraju prosił o przydział do linii, lecz prośba jego nie została uwzględniona. W dn. 25 VIII objął stanowisko zastępcy II wiceministra spraw wojskowych. Działalność R-ego w latach kierowania Departamentem Lotnictwa oceniana była różnie. R. szczególnie interesował się rozwojem rodzimego przemysłu lotniczego. Po zaprzestaniu importu samolotów dążył do uruchomienia seryjnej produkcji samolotów polskiej konstrukcji, a następnie do rozbudowy fabryk lotniczych. Na odpowiednim poziomie postawił szkolnictwo lotnicze. Sprzyjał również rozwojowi lotnictwa cywilnego i rozbudzeniu zamiłowania młodzieży do służby w lotnictwie. Był od listopada 1927 wiceprezesem Aeroklubu RP. Z drugiej strony działalność R-ego na stanowisku szefa tego Departamentu wywołała po r. 1939 krytyczne oceny. Większość autorów uważa, że ponosi on w głównej mierze winę za nieprzygotowanie lotnictwa do wojny, ponieważ nie dorastał do wymagań tego stanowiska, zbyt późno zdał sobie sprawę z pierwszorzędnego w sytuacji Polski znaczenia lotnictwa myśliwskiego oraz że był współodpowiedzialny za politykę personalną i zwalnianie z szeregów wojska wielu wybitnych oficerów.
Dn. 1 IX 1939 R. zwrócił się o przydział liniowy w charakterze pilota, ale znów bez skutku. Później otrzymał polecenie wywozu złota polskiego do granicy rumuńskiej, którą przekroczył 17 IX t. r. Z Rumunii przedostał się do Paryża, gdzie nie został przyjęty do nowo organizującego się WP; władze czyniły go odpowiedzialnym za zaniedbania i nieprzygotowanie lotnictwa do wojny. Wówczas złożył ministrowi spraw wojskowych gen. Władysławowi Sikorskiemu, członkom Rządu Polskiego na emigracji oraz kilku swoim kolegom memoriał przedstawiający brak możliwości przygotowania lotnictwa do wojny, w którym ponadto stwierdzał, że jego osiągnięcia i dorobek zostały zaprzepaszczone przez następców. Otrzymał rozkaz udania się do obozu oficerskiego w Cérizay. Ponieważ rozkazu nie wykonał, stanął przed sądem polowym, który skazał go na 10 miesięcy więzienia za zdradę tajemnicy wojskowej. Wyrok nie został wykonany, a R. zgłosił się jako ochotnik pilot do armii fińskiej, lecz w Finlandii nie zdążył wziąć udziału w wojnie fińsko-radzieckiej. Po powrocie do Francji wstąpił 1 VI 1940 do Legii Cudzoziemskiej jako pilot w stopniu kapitana. Po klęsce Francji R. przybył do Wielkiej Brytanii i ponownie prosił władze polskie o przydział w charakterze zwykłego pilota do jednego z dywizjonów. Otrzymał nakaz udania się do obozu odosobnienia na wyspie Rothesay. Przebywał tam ponad miesiąc, po czym został zwolniony i przyjęty w stopniu majora (Squadron Leader) do Royal Air Force (RAF). Pełnił najpierw służbę przy rozprowadzaniu samolotów dla potrzeb frontu na trasie z Afryki Zachodniej do Egiptu, na Środkowy Wschód oraz do Indii i Singapuru, następnie w lotnictwie transportowym. Wykonał pięć lotów nad Polską, w tym dwa nad Warszawą podczas trwającego tam powstania jako drugi pilot. W sumie podczas drugiej wojny światowej spędził za sterami 21 typów samolotów 1 519 godzin, w tym w polskich dywizjonach ok. 100.
W l. 1943–6 R. był delegatem Inspektoratu, a później Dowództwa Polskich Sił Powietrznych na Środkowym Wschodzie. Po demobilizacji osiedlił się w Londynie, nie angażując się w działalność polityczną. Był zatrudniony przez 17 lat w instytucie topograficznym jako kreślarz. Został prezesem Stowarzyszenia Lotników Polskich w Anglii. Opublikował pracę pt. Słowa prawdy o lotnictwie polskim 1919–1939 (Londyn 1948). Zmarł 11 IV 1977 w Londynie; zwłoki spopielono i złożono na cmentarzu South Ealing.
Był odznaczony m. in.: Krzyżem Virtuti Militari V kl., Krzyżem Komandorskim Orderu Polonia Restituta, Krzyżem Niepodległości, Krzyżem Walecznych czterokrotnie, Złotym Krzyżem Zasługi z mieczami, orderem włoskim SS Maurycego i Łazarza V kl., Korony Rumuńskiej III kl., jugosłowiańskim Orła Białego II kl., czechosłowackim Białego Lwa III kl., tureckimi Medjidje z szablami, Żelaznym Półksiężycem z okuciem, brytyjskimi Distinguished Service Order, Air Force Cross oraz licznymi odznakami lotniczymi polskimi i obcymi.
Po jego śmierci ukazała się w „Dzienniku Polskim” na wniosek Zarządu Koła b. Wyższych Dowódców Polskich Sił Zbrojnych informacja komisji pod przewodnictwem gen. Zygmunta Bohusza-Szyszki stwierdzająca, że wystąpienia przeciw R-emu podczas drugiej wojny światowej miały tło polityczne.
R. był dwukrotnie żonaty: od r. 1927 ze Stanisławą Kuszelewską (zob.), rozwiedzioną z Ignacym Matuszewskim (zob.), a po jej śmierci w r. 1966 z Irlandką Aileen Sheedy. Własnych dzieci nie miał; wychowywał pasierbicę Ewę (1919–1944), która jako studentka medycyny poległa w powstaniu warszawskim.
Enc. Wojsk., VII; Mała Encyklopedia Lotnicza, W. 1938 (fot); Kryska-Karski T., Żurakowski S., Generałowie Polski Niepodległej, Londyn 1976, (fot.); Łoza, Czy wiesz, kto to jest? (uzupełnienia); Rocznik oficerski, W. 1923, 1924, 1928, 1932; – Cynk J. B., Polish Aircraft 1893–1939, London 1971; Cyprian T., Komisja stwierdziła, W. 1960 (passim); Desting can wait, London 1949; Kalinowski F., Lotnictwo polskie w Wielkiej Brytanii 1940–1945, Paryż 1969; tenże, „Słowa Prawdy” gen. Rayskiego, Londyn 1948; Kozłowski E., Wojsko polskie 1936–1939, W. 1974; Ku czci poległych lotników. Księga pamiątkowa, W. 1933 s. 49 (wspólna fot.), 50 (fot.), 159, 160 (fot.), 168, 175, 241 (fot.); Kurowski A., Lotnictwo polskie 1939 r., W. 1962, s. 18, 26; Polski czyn zbrojny w II wojnie światowej, t. 2. Walki formacji polskich na Zachodzie 1939–1945, Oprac. W. Biegański, W. 1981; Romeyko M., „Rayskie” czasy lotnictwa polskiego, Londyn 1949; Rzepniewski A., Wojna powietrzna w Polsce – 1939, W. 1970; Subotkin W., Generał Ludomił Rayski, „Kierunki” 1987 nr 16 s. 9; tenże, Generał Rayski, „Tyg. Powsz.” 1977 nr 23 s. 45 (fot.); tenże, Generał Rayski szkalowany dowódca lotnictwa, „Kwadrat” 1981 nr 11 (fot.), 12 (fot.), 13 (wspólna fot.), 14, 15 (fot.); tenże, Z kart historii polskiego lotnictwa, Szczecin 1985 passim (fot.); Wojna obronna Polski 1939, W. 1979; Z historii polskiego lotnictwa wojskowego 1918–1939, W. 1978 (fot.); – Karpiński S., Na skrzydłach huraganu, Londyn 1976–7 I–IV; Kurowski A., Kraksy i wzloty, wspomnienia lotnika, W. 1965, s. 162, 163, 165–6, 170–2, 175, 187, 215; Orliński B., Mój lot Warszawa Tokio Warszawa, W. 1927 s. 11–12, 16 (z przedmową R-ego); Pierwsze sprawozdanie Dyrekcji c.k. Szkoły Realnej w Krośnie za r. szk. 1907, Krosno 1907; Drugie … za r. szk. 1908, Krosno 1908; Trzecie … za r. szk. 1909, Krosno 1909; Raport generała Rayskiego o sytuacji i pomocy dla powstania w Warszawie przedstawiony gen. Andersowi w obecności gen. Szyszko-Bohusza i płk. Wiśniowskiego w dniu 4 września 1944 o godz. 15,00, „Zesz. Hist.” R. 56: 1981 s. 183–6 (przedruk „Polityka” 1982 nr 24 s. 14); Rolski T. H., Uwaga, wszystkie samoloty!, W. 1968; Romeyko M., Przed i po maju, W. 1976; Rychter W., Skrzydlate wspomnienia, W. 1980 s. 11, 195 (wspólna fot.), 224 (wspólna fot.), 239, 259, 264, 276, 279; [Szembek J.], Diariusz i teki Jana Szembeka, London 1965–72 II– IV; Zając J., Dwie wojny, Londyn 1964–7 I–II; Zamorski-Kordian J., Jeszcze słowo o generale Rayskim, „Tydzień Pol.” 1979 nr z 4 II; – „Dzien. Pol. i Dzien. Żołnierza” 1977 nr z 14, 15, 16, 18 IV, 2 V; – CAW: Akta personalne R-ego (fot.); – Papiery R-ego w odpisach w: Muz. WP w W., Wojsk. Inst. Hist., Muz. Lotnictwa i Astronautyki w Kr., B. Narod., B. Jag., B. Ossol., B. KUL, B. Uniw. Warsz., Centralnej B. Wojsk., B. Pol. w Londynie. – Malak E., Problemy modernizacji lotnictwa wojskowego w Polsce w latach 1933–1939 (samoloty bojowe), (rozprawa doktorska obroniona w grudniu 1986 na Uniw. Wrocł.).
Piotr Stawecki